Van de 42 straten in Heusden beginnen er drie met een P: Pelsestraat, Pompstraat en Putterstraat. Deze straten zijn opgenomen in deel 8 van de straatnamenhistoriereeks. Will Dijkstra – die alle teksten schreef – was erg kort over de Pelsestraat. Als inwoner van die straat, moest ik daar uiteraard iets aan toevoegen.
Verder plaats ik meestal één foto per straat. Mocht je meer oude foto's willen zien, ga dan naar de website van het Streekarchief Langstraat Heusden Altena (www.salha.nl). Veel leesplezier toegewenst!

Pelsestraat
De Pelsestraat is waarschijnlijk vernoemd naar een ‘pelser’: in vroeger tijden een bontbewerker.

Aan deze straat staan enkele opvallende gebouwen, waarvan het stadhuis het meest in het oog springend is. Dit gebouw werd na de Tweede Wereldoorlog gebouwd ter vervanging van het oude stadhuis dat door de terugtrekkende nazi’s werd opgeblazen, waarbij 134 doden te betreuren waren. Tot 1997 zetelde hier de gemeente Heusden. Na de gemeentelijke herindeling werd het gebouw opgeknapt en aangepast voor het huidige gebruik: Streekarchief Langstraat Heusden Altena, Regionaal Bureau voor Toerisme Langstraat en trouwzaal. In het gebouw is ook de grote maquette van de vesting opgesteld, maar dat zal voor u niet nieuw zijn.

Op de andere hoek van de Pelsestraat staat het appartementengebouw Pelsestraat 1 en 3. Dit gebouw dateert van vóór 1968 en werd gebouwd nog voordat besloten was over de grootschalige restauratieplannen. Hiervoor werden enkele onbewoonbaar verklaarde gebouwen gesloopt.

Pompstraat
Door de Pompstraat is het mogelijk om via de Oudheusdensestraat het Zuiderbolwerk te bereiken.
Tijdens de restauratie kwam in dit straatje de pomp weer terug. De stadspompen waren, voordat in ieder huis waterleiding kwam, onmisbaar. Veel huishoudens hadden óf geen eigen pomp óf te slecht water. Ook vroeger had men wel in de gaten dat het gebruik van oppervlaktewater slechter was dan dat van pompwater. Nadeel van grondwater is dat het vaak een hoog ijzergehalte bevat. In Heusden zijn de pompen op de Botermarkt en Vismarkt ook gereconstrueerd.

Putterstraat
Dit is de langste straat in de vesting. Dat komt vooral omdat de Putterstraat een bochtje maakt rond de Grote Kerk. Het woord is een verbastering van 'potter' en dat was in vroeger tijden een pottenbakker. Het schijnt dat in de 13e en 14e eeuw in Heusden typerend aardewerk is vervaardigd dat zo hier en daar door opgravers wordt herkend.

In de Putterstraat staan enkele opvallende woonhuizen. Zo staat op nummer 31 het Sint Vincentiushuis. Deze heilige, u treft hem als beeld aan in de gevel, staat er om bekend dat hij uiterst liefdadig was. Vincentius a Paulo leefde van 1581 tot 1660 in Frankrijk. Na in 1600 tot priester gewijd te zijn, kreeg hij in 1610 de baan van aalmoezenier (uitdeler van aalmoezen) bij de adellijke Margareta van Valois. Hier deed Vincentius, ongetwijfeld diep getroffen door de ellende die hij tegenkwam, de gelofte zijn leven in dienst te stellen van armen en ongelukkigen. Vincentius richtte verschillende orden op, werkzaam op het gebied van armenzorg en het opvangen van vondelingen (de Zusters van Liefde). De katholieke kerk besloot in 1737 Vincentius heilig te verklaren. Acht Parijse studenten richtten in 1833 de eerste Vincentiusvereniging op: mannen brachten door huisbezoek en ondersteuning hulp aan armen.

Aan het einde van de Putterstraat richting Maas stond een zogeheten cichoreifabriek. In dit gebouw brandde men de wortel van de in het kleigebied van de rivieren geteelde Cichorium intybus. Het product kon aangewend worden voor het maken van surrogaat-koffie. Dat kunstje kregen de zuinige Hollanders al in de 17e eeuw in de gaten. Nog steeds wordt cichorei (niet in Heusden!) gebrand en is te koop onder de merknaam Buisman. De gebleekte spruiten van de cichorei leveren witlof. Het bovengrondse zusje (Cichorei endiva) eten we regelmatig als andijvie.

Nadat tijdens de restauratie de cichoreifabriek annex aardappelop- en overslag verdween, kwamen de fundamenten van de 14e eeuwse Oude Herptse Poort tevoorschijn. Hoewel de restanten van de poort eigenlijk niet pasten in het voornamelijk op de 17e eeuw gerichte restauratieplan, kwam men toch tot consolidatie. Het bouwen van de 'eigentijdse' toren op de fundamenten leverde en levert nog steeds het nodige commentaar op. Door een dijkdoorbraak in 1579 vormde zich de huidige Wiel waardoor de poort in onbruik raakte. De plaats van de huidige Herptse poort bepaalden de vestingbouwers na 1609 bij de modernisering van de vestingwerken met grachten en aarden bastions.
 
Een markant gebouw is de dubbelwoning met de nummers 42A en 42B. In deze gevel ziet u hoe Sint Joris de draak verslaat. Het gebouw herbergde van oorsprong het schuttersgilde van Sint Joris en werd ook wel aangeduid als de Schuttersdoelen of Schutskamer. Het gebouw was al vóór 1667 in gebruik omdat er in dat jaar behoorlijke verbouwingen uitgevoerd werden. Het 'collegie van oude schutters van den voetboog van Sint-Joris te Heusden' bestond al vóór 1356. In dat jaar kregen zij van Johanna van Brabant onder andere de Vuskensweerd (bij Nederhemert) voor bewezen en te bewijzen (!) diensten.
Het schuttersgilde kan gezien worden als een burgermilitie, die in tijden van onrust de vesting verdedigde. Schutten betekent 'beschutten'.
In 1515 werd een tweede schuttersgilde opgericht, de jonge Colvenierschutters. De naam kwam van de colver, een soort musket. Zowel de oude als de jonge schutters ontwikkelden zich steeds meer als broederschappen met de daarbij behorende rituelen. Uiteindelijk kwam het zo dat de meer vermogenden en invloedrijken elkaar opzochten en ontmoetten als lid van een der beide colleges.
De Colveniers stopten er in 1837 mee. Om te voorkomen dat de bezittingen vervreemd werden (waaronder het Schuttersbos tussen Oudheusden en Heesbeen) vond een fusie plaats. In 1905 konden de vijf overgebleven schutters een bedrag van 80.000 gulden verdelen. Op 3 augustus 1905 werd de oude schutskamer voor 6.500 gulden verkocht aan het rooms-katholieke kerkbestuur. In de volksmond kreeg het gebouw daarna vooral de naam het Patronaatsgebouw. De (katholieke) jeugd kreeg hier een verenigingsleven aangeboden. Tijdens de restauratie kon het gemeentebestuur de originele gevelsteen weer terugkopen. 

In de bocht achter de Grote Kerk vindt u de idyllische ingang van Het Gouverneurshuis op nummer 14. Achter de stoere poort ontrolt zich de binnentuin, een ruimte die je in de vesting niet zou verwachten. Het hoofdgebouw dateert blijkens de jaartalsteen in de zij(trap)gevel uit 1592. De meer dan beroemde predikant/theoloog/oprichter van de Universiteit van Utrecht, Gisbertus Voetius, woonde hier. Gijsje Voet zag het levenslicht in Heusden in het jaar 1588. De woning, maar dan verhuurd, diende regelmatig als verblijfplaats voor de Heusdense gouverneurs. Deze functionaris voerde het bevel over de vesting en de in de directe omgeving gelegen schansen. 
De permanent gelegerde garnizoenen brachten het nodige werk met zich mee. De beroemdste gouverneur, Johan Theodoor, baron van Freisheim, liet, waarschijnlijk om dát te kunnen worden, zijn praalgraf bouwen in het koor van de Grote Kerk alwaar hij nog immer in marmer gestrekt ons doet herinneren aan z'n meer stoffelijke , omhulsel. Het Gouverneurshuis was lang eigendom van de familie Merkx die er onder andere handelde in tabak en wijn. 
Het Streekarchief voor het Land van Heusden en Altena was ondergebracht in de voormalige wijnschuur. De gemeente kocht de panden en tuin om er na een grondige opknapbeurt het museum in onder te brengen. Daardoor is het grootste deel van het complex voor nieuwsgierig publiek toegankelijk 


Klik hier voor deel 1 van de reeks

Klik hier voor het vorige deel

Klik hier voor het volgende deel


Tekst: Will Dijkstra
Foto’s: Beeldbank Streekarchief Langstraat Heusden Altena (www.salha.nl)

Zonder schriftelijke toestemming van de auteur is het niet toegestaan om de letterlijke tekst of delen ervan te gebruiken. Dat geldt niet voor niet-commerciële doeleinden. Verspreiding wordt dan van harte aanbevolen om de vesting Heusden meer bekendheid te geven en de kennis en inzicht in de boeiende historie te stimuleren.